نشریه پرتو خرد
سال یازدهم شماره 1 (پیاپی 19، بهار و تابستان 1399)

«عقلانیت» بنیادی ترین مفهوم در حوزه اندیشه ورزی است. این مفهوم در دو نگرش دینی و غیردینی، از اهمیت شایان برخوردار است. عقلانیت، بر فرضی که غیردینی تفسیر گردد، در گفتمان رضوی «موهبت الهی» است که به نوع بشر اعطا شده و جوهر وجود او را تشکیل می دهد. عقلانیت دینی، اما مبتنی بر معارف قرآن و سنت است و از سوی عقلانیت وحیانی حمایت می شود. هدف مقاله، تبیین مفهوم عقلانیت و گونه شناسی آن در گفتمان های علمی(روایات عقل محور) رضوی است. در این تحقیق، آن دسته از روایات رضوی مورد خوانش قرارگرفته اند که مفاهیم «تعقل»، «تفکر» و «تعلم» را مورد بحث قرارداده اند. گونه های عقلانیت که از این روایات استنباط شده ، عبارتند از: عقلانیت فطری، عقلانیت علمی، عقلانیت دینی، عقلانیت عملی و عقلانیت اعتدالی. مهم ترین یافته های این طرح، شناسایی و تحلیل مفاهیم مختلف عقلانیت است که از این نوع روایات اصطیاد شده اند. عقلانیت مورد نظر روایات رضوی، اما عقلانیت جزیی نیست، بلکه سطح بالاتر، عمیق تر و اعم از آن، یعنی عقلانیت کلی/شهودی است که شامل عقل جزیی هم می شود. روش پژوهش، تحلیلی-توصیفی است.

قرآن کریم در سوره عصر ابتدا همه انسان ها را در خسران دانسته و سپس کسانی را که از صفات چهارگانه ای «ایمان»، «عمل صالح»، «توصیه به حق» و «توصیه به صبر» برخوردارند، استثنا کرده است. خواجه نصیرالدین طوسی این سوره را با رویکرد فلسفی تفسیر کرده و صفات چهارگانه ای یاد شده را با عقلانیت مرتبط ساخته است. نگارنده با هدف شرح و تبیین دیدگاه طوسی و نقد و ارزیابی آن به بررسی مساله پرداخته و به این نتیجه دست یافته که وی بر اساس مبانی فلسفه اسلامی، «خسران» را به معنای اشتغال در امور مادی و فرو رفتن در خواهش های نفسانی و نجات از خسران را در استکمال نیروهای عقلانی می داند. بر این اساس، طوسی «ایمان» را به استکمال عقل نظری، «عمل صالح» را به استکمال عقل عملی، «توصیه به حق» را به تکمیل عقل نظری دیگران و «توصیه به صبر» را به تکمیل عقل عملی دیگران تفسیر کرده است. وی در تفسیر این سوره اگرچه با ادبیات فلسفی سخن گفته که با تعبیرات دیگر مفسران به ظاهر متفاوت می نماید؛ اما از نظر محتوا با آن ها سازگار بوده و بر مبنای روایاتی که درباره نقش عقل در رستگاری انسان وارد شده، نیز تاییدپذیر است. روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی است.

حیات انسانی بر بنیاد تفکر استوار است. تفکر دینی هویت آیه ای دارد و تفکر آیه ای بازتابنده باطن پدیده ها است، ذهن آدمی امور شناخته شده را آیه قرار می دهد تا به ماوراء آن ها نفوذ نماید.‏ در تفکر آیه ای، هر پدیده ای که ظرفیت آیت بودن برای خداوند را داشته باشد، از شایستگی برای موضوع تفکر برخوردار است. پیوند معرفتی انسان با خداوند را می توان در چارچوب تفکر در کلام و خلقت الهی نظام سازی نمود. در حوزه خلقت، انسان و طبیعت، دو محور مهم برای تفکر محسوب می شوند. در عالم انسانی، محورهای اساسی تفکر عبارتند از انسان، جامعه و تاریخ. با دقت در موضوعات مورد تاکید قرآن کریم، به خوبی دانسته می شود که مجموعه آن ها به مثابه یک سیستم عمل نموده، نگرش ها و گرایش های انسانی را معطوف به شناخت و تقرب به خداوند می نمایند. نکته جالب این که؛ در هر محوری، منطق متناسب با همان محور، طراحی گردیده و مولفه های تفکر به گونه ای با هم مرتبط می باشند که محصول آن لزوما آبادانی حیات دنیوی و اخروی آدمی می باشد و همین امر، تفکر دینی را ممتاز و از دیگر نظام های فکری متمایز می سازد.

نوشتار حاضر با رویکرد اسنادی تحلیلی «مبانی فلسفی آزادی های سیاسی در اسلام» را بررسی نموده و به این نتیجه دست یافته است که اسلام آزادی های سیاسی را بر مبنای حاکمیت الهی به رسمیت شناخته است. هدف آن رسیدن انسان مسلمان به خداباوری و تحقق عدالت اجتماعی، به منظور برخورداری شهروندان از حقوق اساسی خویش است که جوهره آن، رهایی انسان از سلطه ی مستکبران در راستایی سعادت و کمال انسانی در جامعه سیاسی است. بدین منظور، مبانی فلسفی آزادی های سیاسی را در سه بخش «مبانی معرفت شناختی»، مبانی هستی شناختی»، مبانی انسان شناختی» طرح نموده و مهم ترین مولفه هایی که چرایی آزادی های سیاسی را تبیین می کند، مانند «حاکمیت مطلق الهی بر جهان و انسان»، «هدفداری خداوند در آفرینش جهان و انسان»، «اراده و اختیار انسانی»، «مسئولیت انسانی»، «کرامت انسانی» و «برابری طبیعی» به عنوان دستاوردهای تحقیق، استخراج و بررسی نموده است.

دانش عرفان از توحید و موحد، و به عبارتی، از خداوند متعال و نسبت انسان با حق تعالی بحث می کند اما دانش سیاست از نسبت انسان با انسان پرسش به عمل می آورد. پس، بحث از نسبت و بنیاد سیاست در تفکر عرفانی مستلزم بحث از این دو موضوع یا دست کم عنایت بدان است. در عرفان، مفهوم «ولایت» هر دو نسبت مذکور را در خود گرد آورده و لذا یک مفهوم دو وجهی (الاهیاتی-سیاسی) است. تحقیق حاضر می کوشد فرضیه ی ولایت به مثابه بنیاد سیاست در عرفان را مورد پژوهش قرار دهد. البته، قبل از پرداختن به ولایت، اشاره ی اجمالی به اصول بنیادین عرفان صورت می گیرد، تا جایگاه ولایت در عرفان بهتر روشن شود.

فارابی سعادت را اساسی ترین خواسته ی انسان و دارای مطلوبیت ذاتی می داند. خواست رستگار شدن برای انسان یک امر عارضی و موقتی نیست، بلکه اقتضای نحوه ای بودن و قوام بخش ذات اوست. هرچند، افراد انسانی تلقی های متفاوت و بعضا متضاد از این مفهوم دارند اما در اصل این خواست، هم رای و نظر هستند. فارابی دو نوع سعادت حقیقی و ظنی را از هم تفکیک می کند و باور دارد، سعادت حقیقی فقط در مدینه فاضله و ادب شدن مطابق قوانین عقلی آن قابل تحصیل است؛ برای رستگاری باید از فضایل چهارگانه نظری، فکری، خلقی و عملی بهره مند شد. رییس مدینه باید با استفاده از دو راهکار، تعلیم و تادیب، فضایل را در وجود افراد پیاده کند و آن ها را مطابق ادب حقیقت پرورش دهد. روش این مقاله توصیفی- تحلیلی است.